Άγχος στα παιδιά: Πώς να το αναγνωρίσετε και να το διαχειριστείτε

Γράφει η Ελευθερία Βρατσίστα, Αναπτυξιακή Ψυχολόγος Α.Π.Θ., Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια.

Ακούγοντας τη λέξη άγχος, ίσως αυτόματα ο νους πηγαίνει σε υποχρεώσεις, ανησυχία, τρέξιμο στη ζωή των ενηλίκων, πιστεύοντας ότι το άγχος είναι πρόβλημα της ενήλικης ζωής. Όμως, η πραγματικότητα είναι διαφορετική: το άγχος αποτελεί μέρος της ζωής, τόσο για τους μεγάλους, όσο και για τα παιδιά. Όταν το άγχος γίνεται έντονο και επίμονο, επηρεάζοντας τη διάθεση, τη συμπεριφορά και την καθημερινότητα ενός παιδιού, τότε πρέπει να του δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή. Η έγκαιρη αναγνώριση και η σωστή υποστήριξη, θεωρούνται προαπαιτούμενα σε τέτοιες περιπτώσεις και μπορούν να επιφέρουν την τελική αλλαγή και βελτίωση.

Τι είναι το άγχος στα παιδιά;

Το στρες και το άγχος αποτελούν φυσιολογικές αντιδράσεις του οργανισμού στις προκλήσεις και τις απαιτήσεις της ζωής, που μας θέτουν σε ετοιμότητα για κινητοποίηση. Στα παιδιά, το άγχος μπορεί να προκληθεί από καταστάσεις, όπως οι αυξημένες σχολικές απαιτήσεις, ο φόβος για το άγνωστο, οι κοινωνικές πιέσεις, οι οικογενειακές αλλαγές ή ακόμα και από προσωπικές αναπτυξιακές δυσκολίες. Ενώ λοιπόν το ήπιο άγχος μπορεί να είναι κινητήριος δύναμη, το υπερβολικό άγχος μπορεί να επηρεάσει την ψυχική και σωματική υγεία του παιδιού. Τα συμπτώματα σε ένα παιδί διαφέρουν από αυτά των ενηλίκων. Ποικίλλουν ανάλογα με την ηλικία και το αναπτυξιακό του στάδιο και μπορεί να πάρουν είτε σωματική, είτε συναισθηματική είτε συμπεριφορική μορφή. Η κατανόηση αυτών των διαφορών είναι σημαντική για την άμεση αναγνώριση της δυσκολίας.

Σημάδια άγχους ανά ηλικία:

Προσχολική ηλικία (3-5 ετών):

Το άγχος σε αυτή την ηλικία είναι κυρίως σωματοποιημένο. Τα νήπια παραπονιούνται για σωματικά συμπτώματα, όπως πονοκέφαλοι ή στομαχόπονοι, χωρίς ιατρική αιτία. Συνήθως αυξάνεται η προσκόλληση στους γονείς, με τα παιδιά να δυσκολεύονται να τους αποχωριστούν, πολλές φορές για παράδειγμα αρνιούνται να πάνε σχολείο, με αποτέλεσμα η ώρα του αποχωρισμού να είναι έντονα δραματική. Μπορεί επίσης να εμφανιστεί ως διαταραχές/αλλαγές στον ύπνο και επαναλαμβανόμενους εφιάλτες. Τέλος μπορεί ένας γονέας να παρατηρήσει στο παιδί παλινδρόμηση σε προγενέστερες συμπεριφορές μικρότερης ηλικίας, που είχε κατακτήσει έως τώρα, όπως η νυχτερινή ενούρηση ή το πιπίλισμα του δαχτύλου.

Παιδιά σχολικής ηλικίας (6-12 ετών):

Μπαίνοντας στην ηλικία της κοινωνικοποίησης και σταδιακής ανεξαρτησίας, εδώ το άγχος εμφανίζεται με ανησυχία για τις επιδόσεις στο σχολείο ή τις σχέσεις με τους συνομηλίκους. Συχνά δυσκολία συγκέντρωσης και απόσπαση προσοχής και συχνές ερωτήσεις για το μέλλον, οι οποίες υποδηλώνουν ανησυχία ή υπερβολικός φόβος για καθημερινές καταστάσεις. Η κοινωνική απόσυρση ή αποφυγή εξωσχολικών δραστηριοτήτων, είναι άλλο ένα σημάδι, το οποίο στην αιφνίδια και διαρκή εμφάνισή του, μπορεί να υποδηλώνει συναισθηματικές δυσκολίες και άγχος.

Έφηβοι (13-18 ετών):

Η εφηβεία είναι η ηλικία, που το άγχος με τη μορφή αναζήτησης και ανακάλυψης του εαυτού, είναι κυρίαρχο. Ωστόσο όταν παρουσιάζεται ως υπερβολική ενασχόληση με το τι σκέφτονται οι άλλοι για αυτούς, έντονη ανησυχία για την εμφάνιση, τις σχέσεις ή τις σχολικές επιδόσεις, ανάπτυξη τελειοθηρικών τάσεων ή αυξημένη αυτοκριτική, που δυσκολεύουν και ταλαιπωρούν την καθημερινότητα του εφήβου, τότε πρόκειται για δυσλειτουργικό άγχος. Συχνές αλλαγές στη διάθεση, εκρήξεις θυμού ή συναισθηματική απόσυρση, είναι επίσης συνηθισμένες. Όταν όμως η εμφάνισή τους είναι συχνή και έντονη, σε σημείο απομόνωσης, τότε υποδηλώνει βαθύτερα άγχη, από τα αναπτυξιακά της εφηβείας.

Σε περιπτώσεις λοιπόν, που αιφνίδια παρατηρήσετε κάποιες από τις αναφερόμενες αλλαγές, χρειάζεται να προβείτε σε κινήσεις, που επαναφέρουν την αίσθηση ασφάλειας και σταθερότητας στη ζωή του παιδιού.

  • Δημιουργήστε συνθήκες ανοιχτής επικοινωνίας. Μιλήστε με το παιδί για τα συναισθήματά του. Δώστε του χώρο να εκφραστεί χωρίς να το κρίνετε ή να υποβαθμίσετε τις ανησυχίες του. Η τεχνική της ενεργητικής ακρόασης, από μόνη της είναι ανακουφιστική και ενισχύει το δεσμό γονέα-παιδιού. Μπορείτε να μοιραστείτε και εσείς δικές σας ιστορίες παιδικών ανησυχιών. Για παράδειγμα ρωτήστε «Παρατηρώ ότι ανησυχείς για το σχολείο. Θέλεις να μιλήσουμε γι’ αυτό;»
  • Καλλιεργήστε τη συναισθηματική ασφάλεια: Διασφαλίστε ότι το παιδί αισθάνεται αποδεκτό και προστατευμένο μέσα στην οικογένεια. Περάστε χρόνο ξεχωριστά μαζί του. Σταθείτε στις προσπάθειες του και σε όσα καταφέρνει, παρά σε όσα χρειάζεται να αλλάξει. Για παράδειγμα: Αν το παιδί φοβάται να πάει σε μια σχολική εκδήλωση, μπορείτε να του πείτε: «Θα είμαι δίπλα σου αν το χρειαστείς. Πάμε μαζί και βλέπουμε πώς θα είναι.»
  • Ρυθμίστε τη ρουτίνα του: Μια σταθερή καθημερινότητα, είναι αναγκαία για να μειώσει την αβεβαιότητα και να δημιουργήσει αίσθημα ασφάλειας. Τα παιδιά έχουν ανάγκη από προβλεψιμότητα, να γνωρίζουν τι να περιμένουν τόσο από τους γονείς, όσο και στην καθημερινότητα. Αυτή είναι άλλη μια λειτουργία των ορίων και των συνεπειών, που παρά τη δυσαρέσκεια, ενισχύουν την αίσθηση ασφάλειας και φανερώνουν τη δυναμικότητα των γονέων. Παράδειγμα: Δημιουργήστε ένα πρόγραμμα ύπνου και ξυπνήματος που ακολουθείται καθημερινά.
  • Ενισχύστε τις δεξιότητες διαχείρισης: Μάθετε στο παιδί απλές τεχνικές χαλάρωσης, όπως βαθιές αναπνοές ή βρείτε δραστηριότητες, που το ευχαριστούν και το ηρεμούν, όπως η ζωγραφική. Παράδειγμα: Διδάξτε του την τεχνική της αναπνοής «Πάρε μια βαθιά ανάσα σαν να μυρίζεις ένα λουλούδι, μέχρι το 3 και εξέπνευσε σαν να σβήνεις ένα κερί.».
  • Δώστε έμφαση στη φυσική δραστηριότητα: Η τακτική άσκηση βοηθά στη μείωση του άγχους και ενισχύει τη διάθεση. Παράδειγμα: Κανονίστε οικογενειακές βόλτες στο πάρκο ή προτείνετε στο παιδί να δοκιμάσει ένα άθλημα, που του αρέσει.

Πότε να ζητήσετε βοήθεια από ειδικό;

Αν παρατηρήσετε ότι το άγχος επηρεάζει σημαντικά την καθημερινότητα του παιδιού, καλό είναι να ζητήσετε τη βοήθεια ενός ειδικού ψυχικής υγείας. Ένας ψυχολόγος ή παιδοψυχίατρος μπορεί να αξιολογήσει την κατάσταση και να προτείνει εξατομικευμένες παρεμβάσεις. Η ψυχοθεραπεία, είτε ατομική είτε οικογενειακή, μπορεί να βοηθήσει το παιδί να αναγνωρίσει και να διαχειριστεί τα συναισθήματά του, ενώ ταυτόχρονα ενδυναμώνει την οικογένεια να το υποστηρίξει αποτελεσματικά.